Hazar Denizi dünyadaki en büyük iç su kütlesi olarak bilinir. Fakat belli özelliklerinden ötürü bir deniz mi yoksa büyük bir göl mü olduğu konusunda fikir birliği bulunmuyor. Bu tanımlama sorunu değersiz üzere görünse de, yanıtın kıymetli jeopolitik sonuçları var ve bu da onu hassas bir mevzu haline getiriyor.
Bu su kütlesi, Avrupa ile Asya ortasında bir noktada, Azerbaycan, İran, Kazakistan, Rusya ve Türkmenistan dahil olmak üzere birçok devletin ortasında yer alıyor. Hazar Denizi 1.200 km’den geniş bir alanı kapsıyor ve yaklaşık 371.000 kilometre kare yüzey alanına sahip. Bu da neredeyse Japonya kadar büyük bir yüzey alanına sahip olduğu manasına geliyor.
Antik Yunan ve Pers kaynaklarına nazaran, su kütlesinin büyüklüğü onun bir deniz olduğunu düşündürüyordu. Bu argüman, güneyde daha fazla tuzluluğa ve kuzeyde Volga Nehri’nden gelen tatlı su sebebiyle daha az tuzluluğa sahip olsa da, nispi olarak yüksek bir tuzluluğa sahip olması gerçeğiyle destekleniyor. Ayrıyeten güneye gerçek gidildikçe su derinleşiyor ve bu hayli zıt bir durum. Suyun kuzey kısmı yaklaşık 5 ila 6 metre derinliğe kadar düşebilirken, güneyde 1.000 metreye kadar derinlikle karşılaşılabiliyor.
Tüm bu özellikler bir denizi tanım eder üzere gözükse de, aslında epey tartışmalı ve güç bir durumla karşı karşıyayız. Hazar Denizi’nin kimi şaşırtan ve kendine has özellikleri de bulunuyor. Öncelikle en bariz durumla başlarsak, tamamen karayla çevrili ve başka denizlerden epey uzak. Buraya su yoluyla ulaşmanın tek yolu, Rusya’nın içinden geçen Volga Nehri’nin yanı sıra onu Karadeniz, Baltık Denizi ve Azak Denizi’ne bağlayan birtakım kanallar.
Yüksek tuz içeriğine sahip olmasına karşın bunun kaynağı açık denizler değildir ve hatta Ural ve Kura dahil olmak üzere Volga dışındaki birçok ırmaktan tatlı su ile beslenir. Fakat tekrar de, bu daima tatlı su akışına karşın, yaklaşık binde 12 (ppt) civarında bir ortalama tuzluluk düzeyini koruyor. Bu, suların tatlı sudan daha tuzlu olduğu, lakin ekseriyetle 35 ppt civarında tuzluluk düzeyine sahip olan tipik bir denizden çok daha az tuzlu olduğu manasına geliyor.
Bu eşsiz özellikleri sebebiyle, Hazar Denizi’ne özel birçok farklı canlı tipi bu su kütlesinde yaşıyor. Bunlar ortasında, yumurtaları çok aranan havyarı oluşturan Hazar mersin balığı da bulunuyor. Ayrıyeten yalnızca bu sularda bulunan ve kulaksız fok ailesinin en küçük üyesi olan sempatik görünümlü Hazar foku da var.
Ancak Hazar Denizi kirlilik ve çok avlanma üzere tehditlerle yüzleşiyor ve bir deniz mi yoksa göl mü olduğu tanımlaması bu noktada büyük bir ehemmiyet arz ediyor.
Hazar Denizi, 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasından bu yana suların içinde ve etrafında petrol ve gaz kaynaklarının bulunması nedeniyle etraftaki devletler için kıymetli bir jeopolitik bahis haline geldi. Her devlet, karasuları ve dışlama bölgelerinin oluşturulması konusunda devam eden çeşitli uyuşmazlıklar yaşadı ve her vakit olduğu üzere bu uyuşmazlıkların ana kurbanı etraf oldu.
Her ülke, bölgedeki doğal kaynakları kendi ekonomik maksatları doğrultusunda kullanmak için değerli ölçüde yatırım yaptı. Rastgele bir vakitte, farklı eyaletlerden gelen devriye botları, kendi çıkarlarını korumak için suyun kendilerine tahsis edilen kısımlarının üzerinde muahedeye varılan sonlar boyunca devriye geziyor. Tıpkı vakitte, mahallî balıkçı toplulukları ve turizm sanayisi, geçimlerini sağlayan sularda ticaret yapmaya ve faaliyet göstermeye devam ediyor.
Hazar Denizi’nin aslında deniz mi yoksa göl mü olduğu konusunda bir muahedeye varılması, bu muazzam ve kıymetli su kütlesinin ülkeler ortası özel mutabakatlar yerine milletlerarası kabul gören mutabakatlara dahil olmasını sağlayacaktır ve Hazar Denizi’nin yasal bir deniz olarak tanımlanması, suların dünya okyanuslarını koruyan birebir milletlerarası dokümanlar kapsamında korunmasına imkan tanıyacaktır.
